Sovet hokimiyati yillarida mamlakat va viloyatlar rahbarlari melioratsiyani rivojlantirishga katta e’tibor qaratdilar. Biroq, o'tgan asrning oxiriga kelib, sug'orish tizimi amalda to'xtadi, yangilarini qurish va eski meliorativ tizimlarni ta'mirlash to'xtatildi, purkagichlarning aksariyati yo'q qilindi.
Yangi ming yillikning boshlarida tez-tez sodir bo'lgan qurg'oqchilik erlarni sug'orish masalalarini hal qilishni tezlashtirdi. Bu haqda batafsilroq - "Tatmeliovodxoz" federal davlat byudjet muassasasi direktori Mars Hismatullin bilan suhbatda.
– Mars Mansurovich, melioratsiya yana oyoqqa turib, mamlakatimiz qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning kalitiga aylanmoqda. Boshqa viloyatlar fonida respublikamiz qanday ko‘rinishga ega?
Tatariston melioratsiya tizimi Rossiya Qishloq xo'jaligi vazirligi tomonidan mamlakatdagi eng yaxshi tizimlardan biri sifatida tan olingan. So‘nggi o‘n yilda 32 ming gektar sug‘oriladigan yerni foydalanishga topshirdik, melioratsiya sohasiga Tataristonning birinchi Prezidenti Mintimer Shaymiyev rahbarlik qilgan kunlarda qurilgan 480 dan ortiq sun’iy suv havzalari va gidrotexnik inshootlarni kapital ta’mirladik.
Tatariston xavfli qishloq xo'jaligi mintaqasi bo'lib, faqat melioratsiya choralari bu xavflarni to'liq yoki sezilarli darajada kamaytirishi mumkin. Shu bilan birga, respublika meliorativ sohani muvaffaqiyatli rivojlantirishda boshqa hududlarda mavjud bo‘lmagan qator muhim afzalliklarga ham ega.
Birinchidan, bular suv resurslari: bizda 10 mingga yaqin katta va kichik daryolar, shuningdek, 880 dan ortiq suv havzalari va gidrotexnik inshootlar qurilgan. Mavjud suv omborlari 400 ming gektardan ortiq yerni sug'orish imkonini beradi.
Bundan tashqari, Tataristonda barcha qurilish bo'linmalari va vazifalarni professional ravishda bajara oladigan malakali kadrlar tayyorlash tizimi saqlanib qolgan. Vysokogorskiy tumanida zamonaviy dumaloq purkagichlar ishlab chiqaradigan sug'orish uskunalari zavodining mavjudligi ham muhim afzallik hisoblanadi. Mars XISMATULLIN, "Tatmeliovodxoz boshqaruvi" Federal davlat byudjeti muassasasi direktori: Mintaqaviy va federal melioratsiya dasturlari fermer xo'jaliklarining moliyaviy yukini sezilarli darajada engillashtirishi mumkin.
– Tatariston melioratorlarining oziq-ovqat xavfsizligi va oziq-ovqat bilan ta’minlashga qo‘shgan hissasini qanday baholash mumkin?
– Oʻzingiz baho bering: quruq 2010 yilda bizda barcha ekinlardan, ayniqsa, kartoshkadan hosil yetishmagan edi. Respublika uni Belarus, Kirov viloyati va mamlakatning boshqa viloyatlaridan olib kirishga majbur bo‘ldi. 2021 yil iqlim ko'rsatkichlari bo'yicha 2010 yilga juda o'xshash edi, ammo melioratsiyani rivojlantirish bo'yicha ko'rilgan chora-tadbirlar tufayli Tatariston o'z aholisini to'liq ta'minlash uchun etarli bo'lgan kartoshka hosilini oldi. Sug‘oriladigan yerlarda qolgan barcha ekinlardan olingan hosil uch-to‘rt baravar yuqori, tannarxi esa odatdagidan ikki baravar past bo‘ldi. O'tgan yili g'alla ekinlari bo'yicha sug'orish xarajatlarining bir rubli uchun 10-12 rubl, sabzavot ekinlari - 30-40 rubldan ortiq qo'shimcha mahsulot olingan.
– Shubhasiz, sug‘orish agrobiznesning rentabelligini bir necha barobar oshiradi. Ammo melioratsiyaning tiklanishi va zamonaviy rivojlanishiga nima turtki bo'ldi?
– Albatta, yerning meliorativ holatini rivojlantirayotgan fermer xo‘jaliklarini qo‘llab-quvvatlashning misli ko‘rilmagan dasturlari. Tataristonda fermer xo'jaliklarining xarajatlarini sezilarli darajada subsidiyalash imkonini beruvchi respublika va federal maqsadli dasturlar mavjud. Loyiha-smeta hujjatlari mavjud bo'lganda, fermer xo'jaliklari gidrotexnika inshootlarini qurish va ta'mirlashga investitsiyalarning 100 foizi Tatariston Respublikasi byudjetidan subsidiyalanadi. Va bu faqat Tataristonda taqdim etiladi.
Shuningdek, sug'orish va nasos uskunalarini sotib olish, quduqlarni burg'ulash xarajatlarining 70 foizi respublika byudjeti hisobidan subsidiyalanadi, quvurlarni yotqizish xarajatlarining 50 foizi federal dastur doirasida qoplanadi. Melioratsiya uchun bir martalik xarajatlar bir yil ichida qoplanadi. Meliorativ tizim kamida 20-25 yil ishlashini hisobga olish kerak.
Sug‘orishda mehnat qilish fermerlar uchun qanchalik foydali ekanligini quyidagi raqamlar yorqin ko‘rsatib turibdi. Har bir gektar sug'orish, agar u noldan qurilgan bo'lsa, taxminan 200 ming rublni tashkil qiladi. Kamida 70 foiz subsidiyalarni hisobga olgan holda, xarajatlar 60 ming rublni tashkil qiladi. Va har gektardan kartoshka etishtirishda texnologiyaga rioya qilgan holda, biz 650 ming rubl miqdorida qo'shimcha mahsulot olamiz.
Agar qishloq xo'jaligi korxonasi sug'orish uchun ozuqa xanjarining kamida o'n foizini qo'ysa, u har yili o'zini ozuqa bilan ta'minlaydi. 2010 va 2021 kabi quruq yillarda ham.
– Respublikada sugʻorishda qancha don yetishtiriladi?
- Bilishimcha, hali ham oz. Birinchi bo‘lib esga Tukayev tumanilik fermer Mintalip Minnixonov keldi. O‘tgan yili navbatma-navbat ekin ekish sxemasiga ko‘ra 38 gektar g‘alla sug‘orildi. Minnixanov har gektardan 60 ming rubllik mahsulot oldi va sof foyda minus barcha xarajatlar gektariga 50 ming rublni tashkil etdi. Bu g‘alla iqtisodiyoti. Kartoshka va sabzavotga kelsak, u gektardan 496 ming rubl, umuman olganda esa 32 million rublga yaqin sof daromad oldi.
Dasturlarni allaqachon "sinab ko'rgan"lar melioratsiya bo'yicha rivojlanishni davom ettirishga harakat qilmoqdalar. Jumladan, Menzelin tumanidagi Oliy Takerman qishlog‘idan dehqon Nasim Davletov. Uning misolidan foydalanib, sprinkler tizimlaridan foydalanishning iqtisodiy maqsadga muvofiqligini aniq ko'rsatish mumkin. Sug'orish paytida u sotiladigan kartoshkaning 80 foizini oldi - gektariga 350 tsentner, qolgani arzimas narsa, aslida uni qazib olish ham tavsiya etilmaydi. Sabzi bilan ham shunday: sug‘orishda gektariga 610 sentnerdan, sug‘ormasdan esa atigi 64 sentnerdan hosil oldim.
– Mintalip Minnixonov, Nasim Davletovlar respublikamizda taniqli fermerlar. Oddiy fermerlar uchun esa davlat dasturlariga “moslashish” qanchalik oson? Meliorativ ishlarga sarflangan xarajatlarni qoplash uchun iqtisodiyotning ko‘lami qanday bo‘lishi kerak?
- O'lchov muhim emas. Dasturga qo'shilish uchun sizga suv manbai - daryo yoki hovuz kerak. Bugungi kunda fermer xo‘jaliklarining qariyb 80 foizi suv bilan ta’minlangan va hech bo‘lmaganda ayrim hududlarni sug‘orish imkoniyatiga ega. Siz hatto quduq qazishingiz mumkin, lekin u faqat bir yoki ikki gektarni sug'orish imkonini beradi.
Keyinchalik, sizga loyiha kerak. Odatda Tatmelioration Trust kompaniyasidan buyurtma qilinadi. Bu yerda shunday yuqori malakali kadrlar ishlaydiki, ular tomonidan tayyorlangan loyiha-smeta hujjatlari federal va respublika miqyosida hech qanday muammosiz ekspertizadan o‘tadi. Loyiha hujjatlari bilan bog‘liq xarajatlar, qoida tariqasida, ob’ektdagi qurilish-montaj ishlari qiymatining qariyb besh foizini tashkil etadi, xarajatlarning yarmi esa maqsadli dasturlar doirasida fermer xo‘jaliklariga subsidiyalanadi.
Tayyor loyiha-smeta hujjatlari bilan fermer xo‘jaliklari dasturda ishtirok etish uchun ariza topshirishlari mumkin. Men yigirma yildan ortiq vaqtdan beri melioratsiya sohasida ishlayman va tayyor loyihaga ega bo'lgan korxona uni amalga oshirmagani yoki kimdir dasturga "ruxsat berilmagani"ni eslay olmayman. Biroq, so'nggi ikki yil ichida byurokratik kechikishlar ko'proq bo'ldi - birinchi navbatda, loyihalarni tanlash Rossiya Qishloq xo'jaligi vazirligi tomonidan amalga oshiriladi, keyin esa Respublika agrar vazirligi ... Lekin bu kamchilik dasturlarning afzalliklari bilan qoplanadi. Buning asosiysi, menimcha, hukumat kredit beruvchi banklarni emas, fermer xo'jaliklarini bevosita qo'llab-quvvatlab, ularning xarajatlarini subsidiyalaydi.
Aytgancha, loyiha-smeta hujjatlari faqat yirik meliorativ ob'ektlarni qurish uchun majburiydir va ba'zi hollarda siz usiz ham qilishingiz mumkin. Agar biror kishi, masalan, yaqin atrofda suv havzasi bo'lsa, motorli nasos, shlang sotib olish va tomchilatib sug'orish tizimini o'rnatish kifoya. Shu bilan birga, bizning mutaxassislarimiz xo'jalik tomonidan tanlangan texnikaning iqtisodiy va sanoat nuqtai nazaridan qanchalik oqilona ekanligini tekshirishlari kerak. O‘tgan yili o‘n ikki meva yetishtiruvchi fermer tomchilatib sug‘orish tizimi uchun meliorativ texnika sotib olib, o‘sha mavsumda barcha xarajatlarni qopladi. Misol uchun, Zelenodolsk tumanidagi "Berry Valley" fermer xo'jaligidan Ildar Sitdikov tomchilatib sug'orish orqali ajoyib hosil - har gektardan besh million rubl oladi.
– Bugungi kunda Tatariston melioratorlari oldida qanday vazifalar turibdi?
– Kelajak uchun rejalar juda yorqin – barcha asosiy loyihalarimiz tanlab olindi. Respublika dasturi doirasida asbob-uskunalar xarid qilish uchun 100 million rubl ajratildi. Shuningdek, joriy yilda suv havzalarini rekonstruksiya qilish, qurish va kapital ta’mirlash uchun respublika byudjetidan 150 million rubl ajratildi. Lekin bu chegara yetarli bo‘lmagani uchun Prezidentimizdan qo‘shimcha limitlar so‘ragan edik, Rustam Nurgalievich (katta rahmat) rad etmay, yana 50 million rubl ajratdi. Shunday qilib, dekabr oyida quvurlar orqali meliorativ tarmoqni qurish xarajatlarining 50 foizini subsidiyalaydigan ob'ektlarning yana bir qo'shimcha tanlovi bo'ladi.
Manba: https://rt-online.ru